พจนานุกรมไทย

ความหมายของพจนานุกรม

                พจนานุกรม เป็นหนังสืออ้างอิงประเภทหนึ่ง โดยทั่วไป หมายถึง หนังสือที่รวบรวบคำศัพท์ในวงศัพท์ที่กำหนด และนิยามความหมายเอาไว้ เพื่อใช้เป็นที่ค้นหาความหมายของคำ โดยมีการเรียงลำดับคำศัพท์ตามตัวอักษร ตามเสียง หรือตามลำดับอื่นๆ ที่เหมาะสมสอดคล้องกับการใช้พจนานุกรมนั้นๆ พจนานุกรมยังมีนัยถึงหนังสือที่ให้รายละเอียด ครอบคลุมวงศัพท์ที่กว้าง ขณะที่หนังสือรวบรวมและอธิบายคำศัพท์ในวงแคบและมีจำนวนจำกัด มักจะเรียกว่า ปทานุกรม อย่างไรก็ตาม คำว่าปทานุกรมและพจนานุกรมอาจใช้สลับกันได้

                คำว่า พจนานุกรม เป็นการคิดคำขึ้น จาก พจน (คำพูด) และ อนุกรม (ลำดับ ระเบียบ ชั้น) รวมกันด้วยวิธีสมาส เป็น “พจนานุกรม” หมายถึง หนังสือที่รวบรวมและเรียงลำดับคำ(พูด) เอาไว้ อย่างไรก็ตาม คำว่า “พจนานุกรม” เป็นการสร้างขึ้นมาเพื่อแปลศัพท์ dictionary ในภาษาอังกฤษนั่นเอง

รูปแบบของพจนานุกรม

                พจนานุกรมภาษาเดียว มักเป็นพจนานุกรมหลัก ที่อธิบายความหมายของคำในภาษาหนึ่งๆ ภาษาที่อธิบายความหมาย เป็นภาษาเดียวกับภาษาที่ลำดับเป็นหลักในพจนานุกรม วงศัพท์ในพจนานุกรมภาษาเดียวมักจะกว้าง แทบจะครอบคลุมทุกคำที่มีอยู่ในภาษานั้นหรือแวดวงนั้น (แม้ว่าจะเป็นไปไม่ได้ก็ตาม)

                พจนานุกรมสองภาษา เป็นพจนานุกรมที่อธิบายความหมายของคำในภาษาหนึ่งๆ ด้วยอีกภาษาหนึ่ง เราพบเห็นได้ทั่วไป เช่น พจนานุกรมภาษาอังกฤษ ที่มีการให้ความหมายเป็นภาษาไทย หรือในทางกลับกัน การอธิบายความหมายนั้น อาจจะสั้น หรือให้ความหมายยืดยาวอย่างละเอียด ก็ยังเรียกว่า พจนานุกรมสองภาษา เช่นกัน

                พจนานุกรมหลายภาษา เป็นพจนานุกรมที่ มักจะเทียบศัพท์จากภาษาหนึ่ง ไปเป็นศัพท์ภาษาอื่นๆ มากกว่า 1 ภาษา พจนานุกรมลักษณะนี้ ไม่เน้นความละเอียดในการอธิบายศัพท์ เนื่องจากข้อจำกัดของเนื้อที่ และเพื่อความสะดวกในการค้นหาศัพท์ เช่น ปทานุกรม บาลี ไทย อังกฤษ สันสกฤต ฉบับ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระจันทบุรีนฤนาถ

                พจนานุกรมเฉพาะทาง เป็นพจนานุกรมที่รวบรวมคำศัพท์เฉพาะเรื่องใดเรื่องหนึ่ง เช่น พจนานุกรมศัพท์วิศวกรรม พจนานุกรมศัพท์วรรณคดี เป็นต้น

คุณลักษณะของพจนานุกรม

                การสะกด การสะกดในพจนานุกรมถือเป็นมาตรฐานในการใช้งาน และถือเป็นหน้าที่หลักลำดับแรกของพจนานุกรม บางภาษามีการเขียนแยกคำไว้ให้ เพื่อความสะดวกในการพิมพ์ที่จำเป็นต้องขึ้นบรรทัดใหม่ นอกจากนี้บางคำที่สามารถสะกดได้มากกว่า 1 แบบ พจนานุกรมจะเก็บไว้ด้วย

                ความหมาย การอธิบายความหมาย อาจเป็นข้อความสั้นๆ หรือให้รายละเอียดมาก แจกแจงเป็นข้อย่อยๆ การให้ความหมายถือเป็นหัวใจหลักของพจนานุกรมส่วนใหญ่

คุณสมบัติทางไวยากรณ์ นั่นคือระบุประเภทของคำ ว่าเป็น คำนาม คำกริยา คำสรรพนาม ฯลฯ ซึ่งมักปรากฏในพจนานุกรมภาษา (ไม่ใช่พจนานุกรมศัพท์เฉพาะ)

                ตัวอย่างประโยค และปริบท พจนานุกรมอาจยกตัวอย่างประโยคเพื่อให้เข้าใจความหมายและการใช้คำนั้นๆ ง่ายขึ้น บางเล่ม มีตัวอย่างประโยคสำหรับทุกคำในพจนานุกรมเลยทีเดียว

                การออกเสียง สำหรับภาษาเขียนที่มีเกณฑ์การออกเสียงที่ซับซ้อน และไม่สามารถคาดคะเนได้จากรูปเขียนอย่างถูกต้อง เช่น ภาษาอังกฤษ, ภาษาจีน และแม้กระทั่งภาษาไทยก็ตาม พจนานุกรมจะระบุการออกเสียงไว้ด้วย บางเล่มออกเสียงให้ทุกคำ ขณะที่บางเล่มระบุการออกเสียงให้เฉพาะคำที่อ่านยาก หรือเป็นข้อยกเว้น

                ประวัติคำ หรือที่มาของคำ พจนานุกรมที่มีความละเอียด จะให้ที่มีของคำ ว่าพบครั้งแรกที่ใด หรือ

คุณลักษณะอื่นๆ เช่น การใช้คำ ความหมายแฝง หรือข้อควรสังเกตอื่นๆ

พจนานุกรมคำสัมผัส เป็นพจนานุกรมที่ลำดับคำ ตามเสียงสระ และเสียงพยัญชนะตัวสะกด เพื่อประโยชน์ในการแต่งคำประพันธ์ เอาเสียงสัมผัส อย่างไรก็ตาม พจนานุกรมแบบนี้พบได้น้อย เนื่องจากมีผู้ใช้ในวงจำกัด

                พจนานุกรมคำเหมือนและคำตรงข้าม เป็นพจนานุกรมที่รวบรวมคำศัพท์ที่มีความหมายอย่างเดียวกันเรียงไว้เป็นลำดับ โดยมากมักจะมีคำศัพท์ที่มีความหมายตรงกันข้ามเอาไว้ด้วย

การใช้พจนานุกรม

      ๑.         พจนานุกรม   มาจากคำว่า  “ พจน ”  แปลว่า  คำ  คำพูด   ถ้อยคำ  “ อนุกรม ”  แปลว่า  ลำดับ

     ๒.        พจนานุกรม   คือ   หนังสือสำหรับค้นความหมายของคำที่เรียงลำดับตามตัวอักษร

      ๓.        พจนานุกรมที่รัฐบาลกำหนดให้ใช้เป็นมาตรฐานในปัจจุบัน คือ  พจนานุกรม  ฉบับราชบัณฑิตยสถาน  พ.ศ. ๒๕๒๔

      ๔. พจนานุกรม   ฉบับราชบัณฑิตยสถาน   บอกการเขียนสะกดการันต์   เสียงอ่านความหมายของคำ  ประวัติที่มาของคำ

      ๕.  วิธีเลียงลำดับคำในพจนานุกรม  ฉบับราชบัณฑิตยสถาน  พ.ศ.  ๒๕๒๕   จะเรียงตามลำดับตัวอักษรมิได้เรียงลำดับตามเสียงอ่าน   ซึ่งมีหลักดังนี้

                ๕.๑     การเรียงพยัญชนะ  คือการเรียงลำดับโดยยึดพยัญชนะตัวแรกเป็นหลักโดยเรียงลำดังนี้

                ก          ข          ฃ         ฅ          ค          ฆ         ง

                จ          ฉ          ช          ซ         ฌ         ญ

                ฎ          ฏ          ฐ          ฑ         ฒ         ณ

                ด          ต          ถ          ท         ธ          น

                บ         ป         ผ          ฝ          พ         ฟ         ภ          ม

                ย          ร          ฤ          ฤา        ล          ฦ          ฦา        ว          ศ          ษ         ส

                ห        ฬ         อ          ฮ

                ๕.๒    การเรียงสระ  สระนั้นไม่ได้ลำดับไว้ตามเสียง   ลำดับไว้ตามรู้สระ    แม้รูปสระที่ประสมกัน   หลายรูป   ก็จัดเรียงลำดับรูปสระที่อยู่ก่อน   และหลังตามลำดับ

๖.  ข้อสังเกตเรื่องการลำดับคำ  ในพจนานุกรม  ฉบับราชบัณฑิตยสถาน  พ.ศ.  ๒๕๒๕  มีดังนี้                      

                ๖.๑      ฤ    ฤา   ตามหลัง  ร

                ๖.๒     คำในพจนานุกรมไม่เรียงตามเสียงอ่าน   แต่เรียงลำดับตามรูปพยัญชนะ   ดังนั้นถ้าจะค้นหาคำว่า  หญิง  เหมา   ก็จะต้องไปค้นในหมวดตัวอักษร  ห  และถ้าค้นคำว่า   ทรัพย์  ก็ต้องไปค้นในหมวดตัวอักษร  ท

                ๖.๓      คำที่อยู่ในหมวดอักษรเดียวกัน   จะเรียงลำดับตามรูปพยัญชนะตัวถัดไปของคำไม่ว่าพยัญชนะตัวถัดไปจะเป็นตัวสะกด  อักษรควบกล้ำ   หรืออักษรที่ตามอักษรนำ  เช่น  กด ( ด   เป็นตัวสะกด )

มาก่อน  กบ  เพราะ   ด  มาก่อน   บ  กบ   กลบ  ( ล  เป็นส่วนหนึ่งของอักษรควบกล้ำ )

                ๖.๔      คำที่ขึ้นต้นด้วยพยัญชนะและตามด้วยสระจะมาหลังคำที่ขึ้นต้นด้วยพยัญชนะและตามตัวพยัญชนะเช่น    กระ   จะมาหลัง    กร่อย   และ  คำ   จะมาหลังคำว่า  คอ  เป็นต้น

                ๖.๕     เนื่องจากสระเรียงไว้ตามรูป  (  ตามข้อ  ๕.๒  )     ฉะนั้น   การเรียงลำดับคำจึงเป็นไปตามลำดับสระดังกล่าวด้วยเช่นกัน  เช่น

กัน       มาก่อน                 กา       เพราะ                           มาก่อน      สระ   – า

กาว      มาก่อน                 กำ   เพราะ        – ำ      มาก่อน       เ – า

เกิน      มาก่อน               แกน  เพราะ         เ – ิ       มาก่อน       แ –

                ๖.๖      การเรียงลำดับที่เป็นนามย่อยพจนานุกรม   ฉบับราชบัณฑิตยสถานจะเรียงนามย่อยไว้ตามหมวดตัวอักษร   เช่น   กระจอก   เป็นนามย่อยของนก    แต่จะไม่จัดไว้ใต้คำ   นก   จัดไว้ในพวก   กระ

                ๖.๗     คำบางคำที่เป็นอนุพจน์   หรือลูกคำ   กระจกเว้า    กระจกตา   กระจกนูน

๗.  การออกเสียงอ่านในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน  มีวิธีการดังนี้คือ

                ๗.๑     จะเขียนบอกเสียงอ่านไว้หลังคำนั้น ๆ   ในเครื่องหมาย […….]

                ๗.๒    คำที่ใช้คำสะกดได้หลายตัวในแม่สะกดหนึ่ง  ๆ  ให้ออกเสียงเหมือนตัวแม่นั้น  ๆ   เช่น  ญ   ณ  ร  ล  ฬ   สะกดอ่านเหมือน  น   สะกด

                ๗.๓     ตัว   ห    ซึ่งเป็นตัวนำและไม่ออกเสียง   ใช้พินทุจุดไว้ใต้ตัว    ห    เช่น

เหลา [ เหลา ]

                ๗.๔     อักษรกล้ำ   บอกเสียงอ่านโดยใช้พินทุจุดไว้ใต้พยัญชนะตัวหน้า   เช่น  ขวนขวาย

 [ ขวนขวาย ] ปรัชญา [ ปรัดยา ]

                ๗.๕     คำที่มีปัญหาในการอ่าน    ก็ได้บอกเสียงอ่านไว้ทั้งแม่คำและลูกคำ   แม่คำว่ากล   -  ได้บอกเสียงอ่านกำกับไว้ในลูกด้วย   เช่น  กลไก  [ กนไก ]  กลฉ้อฉล [ กน - ]

๘.        การบอกความหมายของคำในพจนานุกรม   ฉบับราชบัณฑิตยสถาน   มีวิธีการดังนี้   คือจะบอกเสียงอ่านไว้หลังคำนั้น   ๆ   ถ้าเป็นคำที่มีความหมายหลายความหมาย   โดยปรกติจะเรียงความหมายที่ใช้กันเสมอไว้ก่อน   เช่น

                ขัน   ๑             น.    ภาชนะสำหรับตักหรือใส่

                ขัน   ๒                        ก.    ทำให้ติดหรือให้แน่นด้วยวิธีหมุนกวดเร่งเข้าไป

                ขัน   ๓             ก.    อาการร้องเป็นเสียงอย่างหนึ่งของไก่หรือนกบางชนิด

                ขัน    ๔                        ว.    น่าหัวเราะ     ชวนหัวเราะ

๙.  อักษรย่อในพจนานุกรม   ฉบับราชบัณฑิตยสถาน  มีหลักการใช้ดังนี้

ในพจนานุกรมจะบอกชนิดของคำตามหลักไวยากรณ์โดยใช้ตัวอักษรตัวจิ๋วและบอกลักษณะของคำที่ใช้เฉพาะเป็นอักษรในวงเล็บ    ดังนี้

                ๙.๑      อักษรหน้าบทนิยาม    บอกชนิดของคำตามหลักไวยากรณ์

                น.     = นาม                             บ.      =            บุพบท

                ส.     =    สรรพนาม              สัน.    =           สันธาน         

                ก.     =    กริยา                       อ.       =   อุทาน     

                ว.     =    วิเศษณ์    ( คุณศัพท์หรือกริยาวิเศษณ์ )

                ๙.๒     อักษรย่อในวงเล็บหน้าบทนิยาม   บอกลักษณะของคำที่ใช้เฉพาะแห่ง   คือ

                ( กฎ )               คือคำที่ใช้ในกฎหมาย

                ( กลอน )                      คือคำที่ใช้ในบทร้อยกรอง  

                ( คณิต )                       คือคำที่ใช้ในคณิตศาสตร์

                ( ถิ่น )              คือคำที่ใช้เฉพาะท้องถิ่น

                ( แบบ )                        คือคำที่ใช้เฉพาะในหนังสือ

                ( โบ )               คือคำโบราณ

                ( ปาก )             คือคำที่เป็นภาษาปาก

                ( ราชา )                        คือคำที่ใช้ในราชาศัพท์

                ( ไว )               คือคำไวยากรณ์

                ( สำ )               คือคำที่เป็นสำนวน

                ( อุตุ )               คือคำที่ใช้ในอุตุนิยมวิทยา

                ตัวอย่าง   จรวัก  ( จะระหวัก  น.  ตวัก  (  หมายความว่า  จรวัก   ใช้ในบทร้อยกรอง  )

                จอก  ( โบ )   น.    กระจอก   (  หมายความว่า   จอก   เป็นคำโบราณ )

                จ่อย   ( ถิ่น  -  อีสาน )    ผอม  ( หมายความว่า  จ่อย   เป็นคำในภาษาถิ่น )

                ๙.๓      อักษรย่อในวงเล็บท้ายบทนิยาม   บอกภาษาที่มาของคำ   เช่น

                ( ข. )    =          เขมร                ( ต. )    =          ตะเลง

                ( ล. )    =          ละติน              ( จ. )    =          จีน

                ( บ. )    =          เบงคอลี                       ( ส. )    =          สันสกฤต

                ( ช. )    =          ชวา                  ( ป. )    =          บาลี

                ( อ. )    =          อังกฤษ                        ( ญ. )   =          ญวน

                ( ฝ. )    =          ฝรั่งเศส                        ( ฮ. )    =          ฮินดี

                ( ญิ. )   =          ญี่ปุ่น               ( ม. )    =          มลายู

ตัวอย่าง                       ซ่าโบะ     น.   ผ้าห่ม  ( ช. )

                ซุป  ( น. )   อาหารชนิดหนึ่ง    ต้มด้วยเนื้อสัตว์หรือผัก ……   ( อ.  Soup )

                ซวย  ( ปาก )  ว. เคราะห์ร้าย   อับโชค  ( จ. )

๑๐. การบอกประวัติของคำในพจนานุกรม  ฉบับราชบัณฑิตยสถาน  พ.ศ. ๒๕๒๕

พจนานุกรม    ฉบับราชบัณฑิตยสถานได้บอกประวัติของคำไว้ท้ายคำนั้น  ๆ    โดยเขียนไว้ในวงเล็บ

เป็นอักษรย่อพิมพ์ด้วยตัวธรรมดาคำที่เป็นภาษาไทยกับคำที่ยังไม่ทราบแน่ว่าเป็นภาษาอะไรไม่ได้บอกประวัติไว้เช่น

                สุรา      น.                    เหล้า  (  ป.   ส.  )

                กงสี     น.                    ของกลาง     ( จ. )

                สุหร่าย น.                    เครื่องโปรยน้ำให้เป็นฝอยอย่างบัว  (  เปอร์เซีย  =    surahi )

                ปรัง     น.                    นาทีต้องทำนอกฤดูทำนา    (  ข.   ปรัง    ว่า   ฤดูแล้ง  )

๑๑. สรุปหลักเกณฑ์การค้นหาความหมายของคำในพจนานุกรม   ฉบับราชบัณฑิตยสถาน  พ.ศ.  ๒๕๒๕   ดังนี้

                ๑๑.๑    สังเกตพยัญชนะตัวหน้า   ( พยัญชนะต้น )   ว่าตัวใดมาก่อนหลัง  เช่น  ซ  ศ  มาก่อน   ส

                ๑๑.๒   ถ้าเป็นอักษรควบ   หรืออักษรนำซึ่งตัวหน้าเป็นตัวเดียวให้สังเกตตัวที่  ๒  เช่น  คร  มาก่อน   ปร    มา   ก่อน  ปล

                ๑๑.๓   คำที่ขึ้นต้นด้วยพยัญชนะ   ตามด้วยพยัญชนะ  มาก่อนคำที่ขึ้นต้นด้วยพยัญชนะตามด้วยสระ   เช่น   ควร    มาก่อน   คะนึง

                ๑๑.๔   ถ้าเป็นคำที่มีตัวสะกด สังเกตตัวสะกดว่าตัวใดมาก่อน  -  หลัง   เช่น  คน  มาก่อน   คม  เพราะ   น  

มาก่อน  ม

                ๑๑.๕   สังเกตอักษรย่อ    บอกชนิด  และหน้าที่ของคำนั้น

                ๑๑.๖    สังเกตหน้าที่และตำแหน่งของคำนั้นในประโยค

                ๑๑.๗   พิจารณาความหมายแต่ละชนิด   และหน้าที่ของคำนั้นว่าความหมายใดตรงกับความหมายในประโยคและความหมายอื่น  ๆ    เพื่อที่จะนำไปใช้ประโยชน์ในโอกาสต่อไป

                ๑๒.     ประโยชน์ของพจนานุกรม    ดังนี้

                                ๑๒.๑   ใช้ในการตรวจสอบการเขียน    อ่านให้ถูกต้องตามหลักอักขรวิธี

                                ๑๒.๒  ใช้ในการค้นหาความหมายของคำศัพท์   ประวัติและที่มาของคำนั้น  ๆ

                                ๑๒.๓  ใช้ในการสังเกตชนิดของคำตามหลักไวยากรณ์

                                ๑๒.๔  ใช้เป็นแม่บทในการพิจารณาหลักเกณฑ์ของภาษา

ประโยชน์ของพจนานุกรม

                -ใช้ตรวจสอบการเขียนสะกดคำให้ถูกต้อง

                -ใช้ตรวจสอบการอ่านออกเสียงให้ถูกต้อง

                -ใช้ค้นหาความหมายของคำและสำนวน

                -ใช้ค้นหาประวัติหรือที่มาของคำต่างๆ

               - บอกหน้าที่หรือชนิดของคำ เช่น คำนาม กริยา เป็นต้น

               - บอกลักษณะของคำที่ใช้เฉพาะแห่ง

               - เป็นหลักในการเรียงลำดับพจนานุกรม

               - สะดวกในการค้นหานามผู้ใช้โทรศัพท์

                -สามารถเรียงลำดับชื่อตามอักขรวิธี

อ้างอิง

ศรีอร  เจนประภาพงษ์ .(2553).การใช้พจนานุกรม.[ออนไลน์].สืบค้นได้จาก

                http://www.slideshare.net.สืบค้นเมื่อ 13 กันยายน 2557